Het pand aan de Heisterberg op nummer 11 in Hoensbroek geeft het gevoel van een winkelpand uit de jaren twintig van de vorige eeuw. Maar heeft hier ook werkelijk ooit een middenstander zijn brood verdiend? Door (bouw)historisch onderzoek is weer een stukje Hoensbroekse historie ontrafeld.

In 2017 stond dit huis te koop. De adverteerder berichtte dat de ‘stadswoning’ geheel authentiek was gerenoveerd. De beschrijving van de begane grond van de woning begon als volgt: Authentieke voormalige winkelruimte 4.20 m x 3.90 m met hoog plafond en originele terrazzovloer, gebogen etalageruiten en glas in lood ramen uit de jaren 30. Verder stond in de advertentie vermeld: bouwjaar 1935.
Dat laatste was moeilijk te geloven, want de gevel bevat nog steeds originele bouwelementen die typerend zijn voor de bouwstijl in de jaren ’20 van de vorige eeuw.

Heisterberg 11, Hoensbroek (Foto: L. Willems)

Voorgeschiedenis

In december 1902 wordt de 19-jarige Jan Hulsman uit Venlo opgeroepen voor militaire dienst. Op dat moment woont hij in Duitsland en is hij slager van beroep, net als zijn vader. Na zijn diensttijd gaat Jan in augustus 1905 zijn geluk zoeken in Heerlen als mijnwerker, want sinds 1899 produceert de Oranje Nassaumijn I steenkool en er is werkgelegenheid in overvloed. Jan gaat wonen aan de Esschenderweg in Heerlen.
Dan leert hij Elisabeth Pijls kennen. Zij is afkomstig uit Gulpen en woonachtig in Heerlen. In augustus 1906 trouwen ze en blijven in Heerlen wonen, waarschijnlijk aan de Esschenderweg. Naast mijnwerker is Jan ook caféhouder.

Begin september 1911 koopt Jan aan de Akerstraat in Hoensbroek een bouwterrein, gelegen tussen de Heisterberg en de zogenoemde Kouvenderberg die toen nog niet was aangelegd. Hij is van plan daar een café te bouwen en leent hiervoor geld van bierbrouwer Eugène van der Velden uit Overbroek. Zij laten bij de notaris vastleggen dat Jan in zeven jaar tijd het bedrag van 5000 gulden met rente zal terugbetalen. Bovendien wordt hij verplicht al het bier dat hij nodig heeft voor zijn Heerlens café te kopen bij Van der Velden. Als Jans nieuwe café in Hoensbroek eenmaal klaar is, moet hij daarvoor ook het bier bij de brouwerij in Overbroek afnemen en wel zeven jaar lang vanaf de dag van de opening van dat café.

In 1913 krijgt Jan de bouwvergunning voor een woon-winkelhuis met cafélokaal aan de Akerstraat in Hoensbroek. Eind 1915 verhuist hij vanuit Heerlen naar Hoensbroek en gaat wonen in zijn nieuwgebouwde pand, tegenwoordig Akerstraat 188. Jan begint hier als herbergier een inloopkroeg voor mijnwerkers. Zijn zeven jaar jongere broer Gerard Hulsman, die mijnwerker/houwer van beroep is en via Kerkrade en Heerlen ook in Hoensbroek terechtkomt, gaat bij Jan en zijn vrouw inwonen.

Jan krijgt in december 1915 een drankvergunning en mag zwak alcoholische dranken schenken in de herbergkamer bij den ingang en de kamer daarachter. Een paar maanden later vraagt hij bij de gemeente een vergunning aan voor de verkoop van sterke drank in dezelfde ruimten en gedurende alle dagen van de week. Maar dit verzoek wordt afgewezen omdat het door de gemeente vastgestelde maximum aantal vergunningen is bereikt. Een jaar later krijgt hij alsnog de vergunning.
Uit een advertentie uit 1921 blijkt dat zijn café ook fungeert als depot van een stomerij uit Maastricht en kan men er zijn kleding afgeven ter reiniging.

In september 1920 koopt Jan een perceel bouwland bovenaan aan de Heisterberg. Een jaar later krijgt hij van de gemeente een bouwvergunning voor twee panden onder één dak: een café en een winkelhuis. Het café krijgt als huisnummer 3a en de winkel nummer 5. In het trottoir wordt ook een ‘koekoek’ gemaakt, een uitgebouwde bak aan de kelderwand zodat de biervaten vanaf de straat makkelijker in de kelder kunnen worden gezet.

Jan Hulsmans caféhuis aan de Akerstraat heeft slechts zeven jaar bestaan als hij het in 1923 laat verbouwen tot een winkel: Tabak-, Sigaren- en Sigarettenmagazijn met een slijterij. Jan is nu winkelier en drankslijter van beroep.

Een gedeelte van de ontwerptekening uit 1913 van het pand dat Jan Hulsman wil laten bouwen aan de Akerstraat in Hoensbroek. (Rijckheyt)

Een advertentie uit de Limburger Koerier van 4 mei 1921.

Uiterst rechts het pand Hulsman, gelegen naast de gaarkeuken van het toenmalige gezellenhuis Emma. Als we de ontwerptekening bekijken, zien we dat het linker gedeelte niet is gebouwd. Op de winkeldeur staat te lezen: Vergunning Slijterij. (Collectie Rijckheyt)

Advertentie uit 1929.

Heisterberg 3a

Jan blijft aan de Akerstraat wonen. Hij is wel de uitbater van het café aan de Heisterberg maar staat niet zelf in de zaak. Uit een notarisakte van 14 april 1922 blijkt dat hij, anderhalf jaar na de opening van het café aan de Heisterberg, schulden heeft bij Stoombierbrouwerij E. Smeets in Gulpen en daarom vanaf de genoemde datum zes jaar lang bier moet afnemen van deze brouwerij.

In juli 1925 laat Jan in eigen beheer achter het café een zaal aanbouwen, zodat het cafégedeelte groter wordt. Zes jaar later laat hij de zaal verlengen en er een kegelbaan in aanleggen. Ook worden de grote ramen in de voorgevel vervangen door schuiframen en maken de kleinere ramen daarboven plaats voor bovenlichten.

Uit krantenadvertenties blijkt dat Gerard Retrae in de beginjaren achter de bar staat. Vanaf de zomer van 1931 neemt schoonzoon Peter Esser de werkzaamheden over. Hij adverteert met Duitsche en Holl. Kegelbanen.

Detail uit de ontwerptekening van 1921: links het café op nummer 3a en rechts de winkel op nummer 5. (Rijckheyt)

Advertentie uit 1929.

Schetsontwerp uit 1931 van de gevel van het café ... 

... met de veranderingen die worden aangebracht. (Rijckheyt)

Het bovenste gedeelte van de Heisterberg in 1931, met rechts het café op nummer 3a (nu 9/9a) waar tot half oktober 1934 Gulpener bier is getapt. Dan stapt Peter Esser over op Brand bier. Links van Café Union zien we de slijterij met winkel en 'Garage Moderne' van A.J. Otermans. (Collectie R. Zwaak)

Datering foto
De garage, winkel, woning en slijterij van A.J. Otermans zijn gebouwd in 1929. In juli 1931 laat Hulsman achter zijn café de zaal met een kegelbaan aanbouwen. Volgens de bouwtekening worden in de gevel de grote ramen vervangen door schuiframen met bovenlichten. In oktober van datzelfde jaar krijgt Otermans een vergunning om de garage naast zijn winkel te verbouwen tot een bioscoop die de naam Palace Cinema krijgt, niet te verwarren met de Emma Bioscoop die een stuk verder de straat af lag. Begin 1935 wordt de Emma Bioscoop opgeheven en gaat op in de Palace-bioscoop. 
Op de foto zien we dat de doorgang naast de winkel nog de ingang van de garage is, wat betekent dat de foto moet zijn genomen tussen juli en oktober 1931.

Advertentie uit 1929.

Hub Wouters, geboren in Wijlre als zoon van een caféhouder, is bierhandelaar en slijterijhouder van beroep als hij eind 1934 met vrouw en kind vanuit Heerlen naar Hoensbroek verhuist. Wouters volgt dan Peter Esser op. 
De ontspanningsgelegenheid Café Union is ook een hotel, Hotel Union. Postduivenvereniging ‘PDV Hoensbroek’ heeft er haar clublokaal, net als ‘Sportvereniging Emma’. Er vinden regelmatig postduivententoonstellingen plaats. Verder worden er niet alleen kegelwedstrijden gehouden, maar ook bijvoorbeeld een ‘hometrainers-wedstrijd’ die in november 1932 door de Hoensbroekse wielerclub ‘De Zwaluw’ is georganiseerd.
Al gauw staat de gelegenheid bekend als Zaal Wouters, waar exposities, dans- en feestavonden met orkest, filmvoorstellingen, kaartwedstrijden, vergaderingen en natuurlijk postduivententoonstellingen plaatsvinden.
Het huisnummer van dit pand verandert omstreeks 1949 in nummer 9.

Advertentie uit 1936.

Een foto uit 1940 van een van de oudste voetbalclubs van Hoensbroek: SV Hoensbroek. (Particuliere verzameling)

Opgericht als VV Hoensbroek op 1 september 1920 fuseert deze club in 1926 met VV Overbroek tot SV Hoensbroek. In 1964 fuseert SV Hoensbroek met Sportclub Emma tot EHC (Emma Hoensbroek Combinatie).
Van Sportclub Emma (opgericht als ‘Sportvereniging Emma’ op 27 september 1917) waren behalve de voetbalclub ook een tafeltennisclub, een herenhandbalclub en vanaf 1950 een dameshandbalclub onderdeel.

Advertentie uit de Limburger Koerier van 30 december 1922.

Heisterberg 5

In 1922 gaat Jans broer Gerard in het pand Heisterberg 5 wonen. Samen met zijn vrouw Helena Merx uit Heerlen runt hij op dit adres een Tabak-, Sigaren-, Sigaretten- en Pijpenmagazijn tot januari 1934. Dan wordt het winkelgedeelte te huur aangeboden.
In 1946 heeft Chemische Wasscherij en Ververij L.J. Stegehuis uit Maastricht er een filiaal. Stegehuis is een textielreinigingsbedrijf met tachtig winkels en filialen in heel Nederland. In 1949 is deze zaak verhuisd naar de Akerstraat. Het pand Heisterberg 5 heeft ondertussen het huisnummer 11 gekregen.

Gerard is slechts 60 jaar oud als hij overlijdt in december 1950. Zijn vrouw Helena blijft op dit adres wonen. Zij overleeft haar man vijf jaar en overlijdt op 59-jarige leeftijd.
Zijn broer Jan Hulsman overlijdt in de zomer van 1953 op 70-jarige leeftijd en zijn vrouw Elisabeth achttien jaar later in 1971, 86 jaar oud.

Heisterberg 11, vroeger nummer 5. (Foto: L.Willems)