Gedechtnus

Maximiliaan heeft er alles aan gedaan om na zijn overlijden niet in de vergetelheid te raken. In zijn autobiografisch werk Der Weiß Kunig (1514/16) schreef hij:

Wann ain mensch stirbt
so volgen ime nichts nach dann seine werck
Wer ime in seinem leben kain gedechtnus macht
der hat nach seinem tod kain gedechtnus
und desselben menschen wird
mit dem glockendon vergessen

Wanneer een mens sterft
blijft er niets anders over dan zijn werk
Wie in zijn leven geen aandenken maakt
heeft na zijn dood geen herinnering
en zal met het luiden van de klok vergeten zijn

Met ’Gedechtnus’ (Gedächtnis) bedoelde hij het tastbare geheugen, niet de mentale herinnering maar de voortdurende aanwezigheid in de toekomst. Maximiliaan gebruikte de beeldende kunst om zijn persoon te verheerlijken. Dit uitte zich onder andere in portretten en monumentale houtsnedes. Hij liet zichzelf ook in drukinkt op papier verheerlijken en legde zijn daden en prestaties vast in de vorm van boeken en grafische werken. Der Weiß Kunig, Theuerdank en Freydal zijn (auto)biografische literaire werken die werden uitgegeven in boekvorm. De eerste twee werden versierd met handgekleurde houtsnedes. Voor Theuerdank was zelfs een speciaal lettertype ontworpen dat dezelfde naam draagt. Freydal bevat pentekeningen, ingekleurd met tempera en aquarel en met ophogingen in goud en zilver.¹ 
Maximiliaan stimuleerde de boekdrukkunst en benutte haar om zijn imago hoog te houden. Zijn boeken verspreidde hij in zowel in de hoofse als de stedelijke, welgestelde burgerlijke samenleving.

Titelblad van 'Theuerdank', Augsburg 1537. (Wikimedia Commons)

In Der Weiß Kunig (ca. 1513) beschrijft Maximiliaan zijn leven alsook dat van zijn ouders en zijn zoon. Dit werk is nooit voltooid. De titel verwijst niet alleen naar de wijze koning, maar ook naar het witte harnas dat Maximiliaan zowel tijdens een toernooi als een veldslag droeg.
In Theuerdank (1517) schetst hij zijn bruidstocht naar de Nederlanden in 1478. Freydal (ca. 1512-1515) is een toernooiboek.

Schwarze Mander

Zijn voornaamste project is nog altijd het grafmonument in de Hofkirche in Innsbruck. Dit geldt als een van de prachtigste keizersgraven in Europa en wordt door sommigen zelfs vergeleken met de piramiden in Egypte, het Terracottaleger in China of de Taj Mahal in India. Het meest imposant zijn de Schwarze Mander, de zwarte mannen (én vrouwen) die zijn familie en zijn rolmodellen voorstellen. Maximiliaans grote voorbeelden waren onder anderen koning Arthur en Godfried van Bouillon.
De 28 meer dan levensgrote bronzen beelden zijn ontworpen door onder anderen hofschilder Gilg (Egidius) Sesselschreiber, hofschilder Jörg Kölderer en Albrecht Dürer. De sculpturen bewaken de cenotaaf. Inderdaad, het graf is leeg. 

Maximiliaan heeft tot het laatste moment van zijn leven precieze aanwijzingen gegeven voor de opstelling en de gehele installatie. Pas ruim na zijn dood werd het grafmonument voltooid en geplaatst in Innsbruck in de Hofkirche die tussen 1553 en 1563 is gebouwd.

De ingang van de Hofkirche. Binnen zien we keizer Frederik III, de vader van Maximiliaan I. (Foto: L. Willems)

Gedeelte van de cenotaaf met  Maximiliaan. (Foto: L. Willems)

Maria van Bourgondië, Maximiliaans grote liefde. (Foto: L. Willems)

Een detail van de jurk van Maria van Bourgondië. (Foto: L. Willems)

Hofkirche in Innsbruck. (Foto: L. Willems)

Van links naar rechts: Albrecht II, Frederik III (vader van Maximiliaan), Leopold III (Leopold de Heilige) en graaf Albrecht IV van Habsburg (vader van Rudolf van Habsburg). (Foto: L. Willems)

Van links naar rechts: Kunigunde (zus van Maximiliaan I), Elisabeth van Karintië/Gorizia-Tirol, Maria van Bourgondië en Elisabeth van Hongarije (echtgenote van Albrecht II). (Foto: L. Willems)

Drie foto's uit 1860.
Van links naar rechts: Elisabeth van Hongarije, Maria van Bourgondië, Elisabeth van Karintië/Gorizia-Tirol en Kunigunde. 

Van links naar rechts: Koning Arthur van Engeland (mythische koning), Ferdinand van Portugal (voorouder van Maximiliaans moeder), Ernst I van Habsburg (Ernst de IJzere, grootvader Maximiliaan I) en Theodorik de Grote.

Van links naar rechts: Albrecht II van Habsburg (Albrecht de Wijze, grootvader van Ernst de IJzere), Rudolf van Habsburg, Philips de Schone (zoon van Maximiliaan I) en Clovis I (de eerste Frankenkoning).

Keizer Maximiliaan I arriveerde op 27 juni 1518 in Augsburg. Een dag later maakte Albrecht Dürer deze tekening van Maximiliaan. Om zijn hals is de aanzet van de keten van het Gulden Vlies te zien. (Wikimedia Commons)
Beiden verbleven in Augsburg vanwege de 'Reichstag' die zou plaatsvinden van juli tot en met oktober. 

Bovenaan de tekening heeft de kunstenaar geschreven:
'Das ist keiser maximilian den hab ich albrecht dürer zw [zu] awgspurg [augsburg] hoch ob[e]n awff [auf] der pfaltz in seinem kleinen stuble kunterfett do man zalt 1518 am mandag noch [nach] Johannis tauwffer [taufer] AD [Albrecht Dürer]'

Dat is keizer Maximiliaan. Die heb ik, Albrecht Dürer, in Augsburg hoog boven in de Pfalz in zijn kleine kamertje getekend, toen men telde 1518 op maandag na het feest
van Johannes de Doper

Pfalz: de oude bisschoppelijke residentie achter de dom van Augsburg.
Kunterfett = getekend.
De kerkelijke feestdag Johannes de Doper valt op 24 juni en dat was in 1518 een donderdag. De maandag daarna was het dus 28 juni.

Overlijden

Toen keizer Maximiliaan 59 jaar oud was, was hij al enige tijd ziek. Na zijn laatste Reichstag in Augsburg (juli-oktober 1518) wilde hij naar Innsbruck om daar te sterven.
In november 1518 was hij voor het laatst in zijn geliefde stad. Omdat hij hoge schulden had bij diverse herbergiers, weigerden zij onderdak te bieden aan zijn begeleidend gezelschap. Zijn gevolg, dat overigens bestond uit meer dan 400 personen waaronder hofbedienden, gezanten, vorsten en gasten, moest maar buiten de stadsmuur overnachten. De keizer was zwaar teleurgesteld en reisde verder. Hij was te zwak om nog paard te rijden en moest zich daarom laten vervoeren in een draagstoel die tussen vier hengsten was gespannen. Zo bereikte hij Wels waar hij hartelijk werd ontvangen.

De keizer verbleef op Kasteel Wels waar hij al vaker tijd had doorgebracht met zijn gevolg. Maar het ging niet goed met hem. Hij leed aan diarree en had heftige pijn omdat zijn eerdere lever- en galaandoeningen opnieuw opspeelden. Maximiliaan droeg zijn lijden geduldig en dicteerde op zijn sterfbed zijn testament. Op 12 januari 1519 om drie uur ’s morgens sloot de Habsburgse keizer voorgoed zijn ogen. Bij het aanbreken van de dag voerde men zijn laatste wil uit.

Maximiliaan wenste niet als keizer, maar als een eenvoudig mens zijn reis naar het hiernamaals te maken. Daarom mocht zijn lichaam na overlijden niet worden ontdaan van ingewanden en gebalsemd. Men schoor zijn hoofd, brak zijn tanden eruit en begroef ze met gloeiende kolen. Zijn levenloze lichaam werd gegeseld en met kalk en as bestrooid, vervolgens in een zak van grof linnen gewikkeld met daaroverheen een van wit linnen, damast en satijn. Op de borst en rug werd een gouden kruis vastgemaakt. Zo wilde Maximiliaan een dag lang worden opgebaard, zodat iedereen zich kon overtuigen van ’de ijdelheid van alle aardse heerlijkheden’.
Daarna legde men zijn lijk in een eenvoudige eikenhouten kist die Maximiliaan al jarenlang had meegenomen op zijn veldtochten voor het geval hem iets zou overkomen en die daarnaast had gediend als opbergplaats voor belangrijke en geheime documenten. Gesloten en zonder pracht en praal stond de kist vier dagen lang opgebaard in de kapel op de eerste etage van de burcht.

Op zondag 16 januari vond de dodenmis plaats in Wels. Een lange processie trok van de kapel naar de parochiekerk. Twaalf edellieden en ridders droegen de doodskist waarop nu de kroon en scepter, de rijksappel en het gulden vlies lagen. Daarachter volgden gilden, stadsbesturen, de rechter en de heraut, scholieren, priesters, paters, abten, de kardinaal van Gurk, ridders, adellijke heren en knechten.

De keizer wenste te worden begraven in de doopkapel van zijn geboorteplaats, want zijn grafmonument in Innsbruck was toen nog niet af. Op 20 januari vertrok de lijkkist naar Wiener Neustadt, waar hij werd bijgezet onder de trappen van het altaar in de St. Georgskapel.² Maximiliaan had zijn laatste rustplaats gevonden.

Reichstag = Rijksdag: een vergadering in het Heilige Roomse Rijk waaraan honderden vorsten, rijksgraven, bisschoppen en abdissen deelnamen.

De eenvoudige opbaring van Maximiliaan, 1519. (Wikimedia Commons)

Het geselen van een levenloos lichaam gold in de middeleeuwen als postume boetedoening. (On)gebluste kalk zou een lijk oplossen zodat het na ongeveer een maand onherkenbaar zou zijn verteerd.
Een rijksappel was doorgaans een gouden bol met bovenop een kruis en stelde symbolisch de wereld voor: het teken voor de soevereine macht van een vorst, koning of keizer.
Een half jaar na zijn huwelijk, in april 1478, werd Maximiliaan benoemd tot grootmeester van de Orde van het Gulden Vlies, de hoogste rang van deze ridderorde.

Het eenvoudige graf van Maximiliaan in de St.-Georgs-Kathedrale in Wiener Neustadt met een beeldje van Georgius en de draak, beter bekend als Joris, patroonheilige van de ridders. De kathedraal was de kasteelkapel van kasteel Wiener Neustadt en gewijd aan de Heilige Georgius.

De nalatenschap

Keizer Maximiliaan liet zijn erfgenamen niet alleen een reusachtig rijk na, maar ook een berg schulden die Europa in een diepe politieke crisis zou storten.³ Toch is er nauwelijks een andere heerser geweest die zo levendig in de herinnering van de bevolking is gebleven als Maximiliaan I van Habsburg.
Zijn politiek was ambitieus, maar hij kon onmogelijk al zijn gestelde doelen bereiken. Ondanks vele tegenslagen is het hem wel gelukt om zijn familie de positie van een Europese dynastie bezorgen, dankzij de Europese dimensie van zijn politiek.
Zijn Gedechtnus heeft een essentiële bijdrage geleverd aan zijn postume populariteit. Zelden had een keizer de kunst zo ingezet voor een blijvende aanwezigheid in de openbaarheid als Maximiliaan. Hij wilde in geen geval worden vergeten en heeft dit op briljante wijze weten te bereiken.

Doppelguldiner of Kaisertaler met Maximiliaan als keizer afgebeeld, geslagen in 1509 in de Münze in Hall (Tirol) een jaar nadat Maximiliaan zich tot keizer had laten kronen.
MAXIMILIANUS DEI GRATIA ROMANORUM IMPERATOR SEMPER AUGUSTUS ARCHIDUX AUSTRIE (vrij vertaald: Maximiliaan - door Gods genade altijd verheven keizer van het Romeinse Rijk - Aartshertog van Oostenrijk)

Op de achterzijde staan de wapens van de landen die onderworpen waren aan Maximiliaan en ook de gebieden die hij claimde.
PLURIUMQUE EUROPAE PROVINCIARUM REX ET PRINCEPS POTENTISSIMUS (vrij vertaald: koning en machtigste vorst van veel Europese gebieden)

Met dank aan Lukas Morscher, historicus, jurist, stadsarchivaris van Innsbruck en hoofd van het stadsarchief/stadsmuseum Innsbruck.

Terug naar: De laatste ridder, de eerste Europeaan (1/3)