Oostelijk Zuid-Limburg, de vroegere Oostelijke Mijnstreek of het tegenwoordige Parkstad, heeft in de late middeleeuwen van 1477 tot en met 1494 onder het regentschap gestaan van Maximiliaan I van Habsburg. Maximiliaan is ook daadwerkelijk meerdere keren door of vlak langs dit gebied gekomen toen hij op doorreis was naar het noorden of naar België. De Nederlandse geschiedschrijving beschrijft wel zijn politieke invloeden, maar roert hem als persoon doorgaans maar minimaal of zelfs helemaal niet aan en noemt hem enkel als echtgenoot van Maria van Bourgondië. Laten we daarom eens kennismaken met de identiteit van deze Habsburger die wordt bestempeld als De laatste ridder en De eerste Europeaan.

Een detail van de kaart 'Deutschland und Oberitalien im 15. Jahrhundert (1477)' in de 'Historischer Schulatlas' van Friedrich Wilhelm Putzger, waarop goed te zien is dat oostelijk Zuid-Limburg behoorde tot Bourgondië dat hier in roze wordt weergegeven. (Wikimedia Commons)

Tiroler im Herzen, Europäer im Geiste

Onder dit motto viert Tirol dit jaar de 500ste sterfdag van keizer Maximiliaan I. De Oostenrijkse deelstaat heeft 2019 uitgeroepen tot het Maximiliaanjaar en er is meer dan vijf miljoen euro uitgetrokken voor de organisatie van evenementen en tentoonstellingen. Vooral de hoofdstad besteedt veel aandacht aan dit ‘jubileum’, want Innsbruck was de residentiestad van Maximiliaan en hij heeft er veel sporen nagelaten. Maar ook bijvoorbeeld Zuid-Tirol (Italië) en de steden Wels, Wiener Neustadt en het Duitse Augsburg vieren de herdenking.¹

Bijzonder is ook, dat Tokio ter gelegenheid van de 150ste verjaardag van de Japans-Oostenrijkse vriendschap een 'Habsburger-tentoonstelling' organiseert.² En New York zal in een grote expositie de vroegere Habsburgse keizer eren. In het Metropolitan Museum of Art, het grootste kunstmuseum van de Verenigde Staten, zullen vier maanden lang onder meer de 18 reliëfs van het welbekende Gouden Dak een jaar lang schitteren.
Toeristen die in Innsbruck naar de erker van het Gouden Dak kijken, zien kopieën van de reliëfs uit de tijd van Maximiliaan I. De originelen zijn gewoonlijk te bewonderen in het Innsbruckse museum Ferdinandeum. Vorig jaar zijn ze gerestaureerd en komende herfst zullen ze, verdeeld over twee vliegtuigen, hun reis beginnen naar de overkant van de Atlantische Oceaan.³

Het logo van het Maximiliaanjaar. 

Een veelzijdige en actieve Habsburger

Maximiliaan I werd op 22 maart 1459 geboren in Wenen op kasteel Wiener Neustadt. Hij was de enige overlevende zoon van de Habsburgse keizer Frederik III en Elenora van Portugal. Zijn moeder leerde hem vroomheid en heiligenverering, maar ook middeleeuws bijgeloof. Zijn vader zorgde ervoor dat zijn zoon uitstekend onderwijs kreeg van leraren en hijzelf leerde hem uithoudings- en doorzettingsvermogen, geduld, hoe zich te gedragen als gezaghebber en alles wat belangrijk was voor een toekomstige koning.
Maximiliaan was leergierig. Als kind al interesseerde hij zich voor de jacht en wapens en ‘oefende’ met paarden, honden, valken, jacht- en wapenuitrustingen. Van zijn vader erfde hij de liefde voor kunst, boeken en architectuur, net als de grote fascinatie voor de genealogie van de Habsburgers. Hij beheerste de Latijnse taal die aan het hof algemeen bekend was. Duits leerde hij van zijn moeder en Sloveens door zijn omgang met Sloveense adellijke jongens. Later kwamen daar nog Engels, Spaans en Frans bij.

Zijn huwelijk met Maria van Bourgondië betekende het begin van de uitbreiding van het Habsburgse gezag in het Heilige Roomse Rijk. Maximiliaan was de eerste heerser die zichzelf als Europeaan karakteriseerde. Hij wilde de heerschappij van de Habsburgers herstellen en vocht hier letterlijk voor.
De veelzijdige en actieve Habsburger koos de stad Innsbruck als residentie vanwege haar centrale ligging. Innsbruck was en is nog steeds ’de hoofdstad van de Alpen’: het knooppunt van verbindingswegen, van zowel noord-zuid als oost-west. Maximiliaan beschreef Tirol als zijn schatkamer: Tirol ist eine Geldbörse, in die man nie umsonst greift. Het gebied was namelijk rijk aan bodemschatten zoals zilver, koper en zout. Dat bracht hem veel geld op. Als geen ander drukte hij zijn stempel op Tirol. Van de ongeveer 130 huizen in de oude kern van de residentiestad zijn meer dan 80 gebouwd vóór 1600, waarvan de meeste in de Maximiliaanse tijd. Men kan gerust zeggen dat Maximiliaan I de bouwheer was van Innsbruck. Onder zijn leiding ontwikkelde de stad zich tot het middelpunt van de dynastieke politiek van het Huis der Habsburgers dat van oorsprong Zwitsers was.

Maximiliaan I. Geschilderd op eikenhout omstreeks 1502 door Ambrogio de Pedris. (Wikimedia Commons)

Het Heilige Roomse Rijk (962-1806) was een grootmacht in Centraal-Europa die onder leiding stond van een keizer. Het bestond uit een lappendeken van zelfstandige hertogdommen, graafschappen, bisdommen en koninkrijkjes. De heersers wilden dit rijk alsmaar uitbreiden en de Habsburgers zijn daar het beste in geslaagd.

Gezicht op Innsbruck in zuidelijke richting. Deze aquarel is gemaakt in 1494-95 door de 23-jarige Albrecht Dürer toen hij op doorreis naar Italië in Innsbruck verbleef. Het is een van de oudste realistische stadsaanzichten van de Altstadt.
Links zien we de oude Hofburg. Uiterst rechts komt de Innbrug in beeld met aan het einde het Inntor (rode torenspits) en rechts daarvan een oude burcht die Maximiliaan transformeerde tot wapendepot. De hoge bruine toren in de steigers is de Wappenturm in aanbouw. (Wikimedia Commons)

Twee aquarellen van Albrecht Dürer uit dezelfde tijd: links de binnenplaats van de oude Hofburg kijkend in zuidelijke richting en rechts dezelfde binnenplaats richting noorden. (Wikimedia Commons)

Maximiliaan voerde talloze hervormingen door en bevorderde de wetenschap, muziek en kunst. Hij vernieuwde het administratiesysteem, stelde vaste bestuurders aan en ontwikkelde een andere legerstructuur, waarbij voetvolk en artillerie een grotere rol kregen en ridders steeds vaker werden vervangen door huursoldaten. Omdat Tirol ook een centrale rol vervulde wat betreft militaire benodigdheden, liet hij aan de rand van Innsbruck het Zeughaus bouwen, het grootste en belangrijkste wapenarsenaal van het rijk.

Maximiliaan bedreef echter niet alleen maar politiek vanuit Tirol. Hij was gaan houden van dit gebied en beschreef het als zijn thuis: Tirol ist ein grober Bauernkittel, aber er wärmet gut. De natuur was een toevluchts- en ontspanningsoord geworden waar hij kon vissen, bergbeklimmen of gemzen en steenbokken jagen. De Tiroolse hoofdstad heeft hij veel nagelaten. Bouwwerken als het het Goldene Dachl, het Zeughaus, maar ook zijn grafmonument in de Hofkirche en vele andere bewaard gebleven kunstuitingen zijn nog de tastbare herinnering aan zijn persoon.

Dé trekpleister van Innsbruck: het Gouden Dak. De reliëfs zijn replica's van de originelen. (Foto: L. Willems)

De originele reliëfs van het Gouden Dak bevinden zich in het museum Ferdinandeum. (Foto: L. Willems)

Tussen 1497 en 1500 liet Maximiliaan I de erker bouwen met het gouden dak dat bedekt is met exact 2657 vuurvergulde koperen dakspanen. Das goldene Dachl wordt pas met de ontwikkeling van het toerisme eind 19de eeuw het symbool van de stad Innsbruck.

Het Zeughaus (Zeug = materiaal, benodigdheden) is gebouwd tussen 1500 en 1505 als centraal wapenarsenaal voor Maximiliaans politieke veldtochten. Tegenwoordig is het een museum.
Het oude wapendepot bij de Innbrug was te klein geworden en bovendien te gevaarlijk voor de middeleeuwse stad vanwege het buskruit dat er lag opgeslagen, zodat Maximiliaan koos voor een locatie aan de rivier de Sill.

Het Zeughaus in Innsbruck, getekend circa 1507 door Jörg Kölderer. (Foto: L. Willems, tentoonstelling 'Des Kaisers Zeug' 2019)

Een illustratie uit een 'Zeugbuch' van Maximiliaan I, Jörg Kölderer 1502. (Foto: L. Willems, tentoonstelling 'Des Kaisers Zeug' 2019)

De Wapentoren in Innsbruck

Uit opgravingen en archeologische vondsten is gebleken dat het gebied van Innsbruck al sinds de steentijd wordt bewoond. En nog steeds ontdekt men ’schatten van de stadsgeschiedenis’, zoals in 2016 tijdens bouwwerkzaamheden: een gedeelte van de oude Innbrug dat vermoedelijk uit de 15de eeuw stamt.⁴ Eind vorig jaar nog stuitten archeologen in de wijk Ampass op overblijfselen van een Romeinse nederzetting en een enorme begraafplaats met wel 197 urnen van meer dan 2500 jaar oud.⁵

Tussen 1187 en 1204 werd Innsprugg tot stad verheven. De naam is afgeleid van de brug over de rivier de Inn (Innbrücke), die halverwege de 12de eeuw is gebouwd en tegenwoordig nog steeds het heraldisch symbool is in het zegel en het stadswapen van Innsbruck.
Elke middeleeuwse stad moest, om stadsrechten te verkrijgen, aan enkele voorwaarden voldoen. Een daarvan was de bouw van een stadsmuur. Ook Innsbruck kreeg zo’n muur die de doorlopende straten aan het begin en het einde omsloot. De oude stadskern, die Altstadt genoemd, was eveneens omsloten door een stadsgracht. De straatnamen Marktgraben en Burggraben herinneren nog aan deze gracht die na 1765 werd opgevuld. De vier stadspoorten vormden de belangrijkste in- en uitgangen van de stadsmuur en ze vielen op door hun verdedigingstorens, waarvan de zogenoemde Wappenturm bijzondere aandacht verdient.

Het Inntor of Innbrückentor stond in het westen aan de rand van de stad vlakbij de Innbrug. Het bouwjaar is onbekend. Hij werd in het voorjaar van 1790 afgebroken. Een eindje verderop bevond zich in de stadsmuur nog een drenkpoortje waar het vee doorheen kon om te gaan drinken uit de rivier de Inn: het Tränkertörl.

Het Vorstadttor, gebouwd in het zuiden vóór 1328, vormde de doorgang naar de tegenwoordige Maria-Theresien-Straße. De ruimtes in de toren zouden zijn gebruikt als gevangenis. In 1765 is deze stadspoort afgebroken, wat zorgde voor meer licht op het stadsplein en een beter uitzicht op het gouden dak. De massieve stenen van de toren werden hergebruikt in de Triomfboog, die ter ere van het huwelijk van Maria Theresia’s tweede zoon Leopold II is gebouwd.

Het Pickentor stond vanaf omstreeks 1340 tot 1779 in het zuidwesten aan de Seilergasse. De naam is vermoedelijk afgeleid van de ’Picken’ (lanspunten) die in de toren lagen opgeslagen, in de volksmond ook wel Frauentor genoemd vanwege de Maria-schildering direct boven de poort.

In het oosten beschermde het Saggentor of Silbergassentor de stad. Deze toren, respectievelijk vernoemd naar de ervoor liggende hooi- en weilanden en de nabij gelegen Silbergasse (nu Universitätsstraße), kreeg later de benaming Wappenturm.⁶
De Wapentoren lag aan de huidige Hofgasse en verbond de oude binnenstad met de Universitätsstraße. Over het uiterlijk van deze toren is weinig bekend, behalve dat hij in 1494 als gevolg van een brand zwaar beschadigd raakte. Maximiliaan liet hem restaureren door zijn hofarchitect Niklas Türing. In 1499 gaf hij zijn hofschilder Jörg Kölderer de opdracht versieringen op de toren aan te brengen, bedoeld als monument voor hemzelf en zijn voorvaderen. Vooral de heraldische wapenschilderingen aan de oostzijde zijn interessant. De linkerkant toonde de wapens van de oud-Oostenrijkse en Habsburgse landen, de rechterkant voornamelijk de territoria die hij door zijn huwelijk met Maria van Bourgondië had verkregen.

De 54 schilden links en rechts van de ramen in de vroegere Wapentoren:

Links
Oud-Oostenrijk, Bohemen, Dalmatië
Karinthië, Steiermark, Nieuw-Oostenrijk
Habsburg, Krain, Zwaben
Burgau, Elsass, Tirol
Pfirt, Portenau, Kyburg
Land boven de Enns, Celje, Windische Mark
Hohenberg, Triberg, Nellenburg
Thübein, Sonnenberg, Feldkirch
Ehingen, Toggenburg, Rhäzüns

Rechts
Kroatië, Bosnië, Silezië
Oud-Bourgondië, Lotharingen, Brabant
Limburg, Luxemburg, Gelre
Henegouwen, Artesië, Vlaanderen
Holland, Zeeland, Graafschap Bourgondië
Antwerpen, Friesland, Charolais
Namen, Boulogne-sur-Mer, Zutphen
Mechelen, Salins, Auxerre
Friaul, Aalst, Moravië

Land boven de Enns = Opper-Oostenrijk.
Thübein = Duino in Italië.
Sonnenberg en Felkirch: graafschappen in de Oostenrijkse deelstaat Vorarlberg.
Friaul lag in het noordoosten van Italië.
Moravië lag in het huidige Tsjechië.

Maximiliaan regeerde van 1477 tot en met 1494 het rijke Bourgondische erfgoed waartoe ook gedeelte van de provincie Limburg behoorde. Het Bourgondische hof kende grote luxe en weelde. Vandaar dat de Belgen, Brabanders en Limburgers nu nog steeds ’Bourgondiërs’ worden genoemd. Het zijn tenslotte levensgenieters.

Het stadswapen van Innsbruck.

Een impressie van de wapentoren zoals hij zou zijn geweest.
(Stadtarchiv/Stadtmuseum Innsbruck).

Toen keizerin Maria Theresia van Oostenrijk in 1766 het keizerlijk paleis liet verbouwen, werd de toren ommanteld. Sindsdien verbergt hij zich in de zuidtoren van het gebouw aan de Hofgasse-Rennweg.

De zuidtoren waarin de oude wapentoren zich zou verbergen, gezien vanuit de Hofgasse. Het gebouw links is de zuidvleugel van de Hofburg. (Foto: L. Willems)

Een gedeelte van Limburg behoorde destijds tot Brabant en werd 'Landen van Overmaas' genoemd. Vanuit Brabant gezien lag dit gebied namelijk aan de overkant van de rivier de Maas (over de maas). Het oorspronkelijke, oude hertogdom Limburg omvatte in die tijd de Belgische provincies Luik en Belgisch-Limburg, maar niet het tegenwoordige Nederlands Limburg.  

Met dank aan Lukas Morscher, historicus, jurist, stadsarchivaris van Innsbruck en hoofd van het stadsarchief/stadsmuseum Innsbruck.

Lees verder: De laatste ridder, de eerste Europeaan (2/3)